چگونگي تهيه سرامیک مواد موردنياز و وسايل كار،توضيحی درمورد لعابكاری
فن و هنر سراميك چيست؟
چگونه ظروف و اشياء سراميك ساخته مي شود؟
سراميك در زندگي ما چه نقشي دارد و از آن چه استفاده‌اي مي‌كنيم؟
چند سالي است لغت سراميك در ايران و بين طبقات مختلف مردم شايع و رايج و روز به روز استعمال آن بيشتر مي‌شود و آن را بيشتر مي‌شنويم .
«سراميك» به معناي خاص كه فقط به يك فن مربوط باشد در مجامع صاحب صلاحيت دنيا مورد قبول قرار نگرفته است در سال 1920 در كنگره‌اي كه تشكيل شده بود اين لغت براي تمام لوازم و موادي كه از سيليكاتها ساخته و حرارت داده مي‌شد انتخاب گرديد ريشه آن از يوناني و به معناي پخته شده مي‌باشد ولي ريشه قديمي‌تر آن در زبان سانسكريت معناي چيزهاي پخته شده را دارد به هر تقدير سراميك امروز به تمام صنايعي اطلاق مي‌گردد كه به نحوي از انحاء با مواد اوليه سيليكاتي ساخته و سپس در درجات حرارت معين پخته و محكم گرديده باشد و معني عام دارد. چيني – شيشه – بلور – سفال – آجرهاي نسوز و معمولي – كاشي – لوازم بهداشتي – وان و دستشويي – ظروف فلزي لعابي – لعاب مينا سازي و بسياري ديگر از صنايع سيليكات همه جزو فن سراميك محسوب مي‌گردد. بطوريكه محاسبه كرده‌اند يك سوم صنايع موجود دنيا را صنايع سراميك تشكيل ميدهد.
از جمله رشته هاي سراميك تهيه و پرداخت اشياء هنري از خاك و سنگ مي‌باشد كه از قديم به نام كاشي و سفال سازي دركشور ما رواج كامل داشته است.
سابقه تاريخی سرامیک
اگر از اشياء سراميك مصريان قديم صرفنظر كنيم قديمي‌ترين ظروف سراميك در كشور ما كشف گرديده است . اين اشياء كه هر يك به تنهايي نمونه اي است از ذوق و ابتكار ايرانيان قديم و نشان دهنده چگونگي زندگي آنها تاريخ قديم ما را روشن مي‌كند اين اشياء كه تحت ليست ظروف سفالين ماقبل تاريخ در موزه ايران باستان و ساير موزه هاي بزرگ دنيا نگهداري مي‌شود و بيشتر منقوش است از نظر فرم و چگونگي نقش در كمال استحكام و انسجام بوده و سرمشق هنرمندان بسياري قرار گرفته و مي‌گيرد.
هنر سراميك در دوره هخامنشيان آثار ارزنده‌اي براي ما به يادگار گذارده است كه با ارزش‌ترين آثار سفالين آن عصر دنيا مي‌باشد بعد از اسلام تا دوره سلجوقي ظروف مختلف بوسيله هنرمندان ساخته مي‌شد سپس هنر سفال سازي در تزيين بنا بصورت كاشي و كاشيكاري به كار رفت و پس از حمله مغول ظروف سازي با سفال بيشتر تحت نفوذ هنر سراميك چين قرار گرفت ولي تزيين ساختمان و كاشيكاري رواج بيشتر يافت در دوره صفويه ارزنده‌ترين آثار كاشيكاري تزئيني بنا بود بوجود آمد كه در دنيا بي نظير و شايد هرگز مانند آن ساخته نشود توجه هنرمندان دوره قاجاريه نيز بيشتر معطوف به تزيين بنا و كاشيكاري و تقليد از دوره صفويه بود كه با مقداري رنگهاي جديد‌‌الورود خارجي از قبيل زردهاي تند و قرمز رزي مخلوط و ارزش رنگ آميزي بديع دوره صفوي را از دست داد.
چگونگي تهيه سرامیک
اشياء سراميك غالبا‌ً داراي لعاب مي‌باشند بنابراين هر شيئي سراميكي از دو قسمت ساخته مي‌شود يكي از قسمتي كه اسكلت اصلي شيئ را تشكيل ميدهد و در اصطلاح به آن بدنه مي‌گويند و ديگري قسمتي كه به اسكلت اصلي شفافيت رنگ و نقش ميدهد و لعاب نام دارد.
اول بدنه : خاك رس معمولي را همه ديده‌ايم و مي‌شناسيم وقتي با آب مخلوط و گل مي‌شود چسبناك مي‌گردد در اصطلاح مي‌گويند خاك رس پلاستيك است يا پلاستيستيه خاك رس خوب است. اين گل رس را بهر شكلي كه مي‌خواهيد درآوريد و سپس بگذاريد خشك شود و پس از آن كه مطمئن شديد كه خشك شده است و هيچ گونه رطوبت ندارد آن را در كوره بگذاريد و بتدريج درجه حرارت كوره را بالا ببريد وقتي پس از 5 تا 6 ساعت درجه حرارت به 800 تا 1000 درجه سانتيگراد رسيد كوره را خاموش كنيد و بگذاريد به تدريج سرد شود گل شما كه قبل از پختن اگر با آب تماس حاصل مي كرد وامي‌رفت و مجدداً به توده اي از گل تبديل مي‌شد اين بار محكم و بادوام و در مقابل آب مقاوم است. پايه و اساس ساختمان بدنه روي پخت خاك مي‌باشد بديهي است براي ساختن هر نوع بدنه نوع خاك فرق مي‌كند و اغلب با يك خاك تنها نمي‌توان بدنه مورد نظر را ساخت و لازم است چندين خاك يا پودر سنگهاي مخصوص معدني را با نسبتهاي معين تركيب كرد تا پس از پخت بدنه مورد نظر بدست آيد.
گاه چسب خاك زياد است و گاه مواد ناخالص خاك آنرا غير قابل مصرف مي‌نمايد زماني پس از آنكه ظرف مورد نظر ساخته شد در موقع خشك شدن ترك مي‌خورد و يا در كوره و هنگام پخت ترك برداشته و يا مي‌شكند و اين عيوب همه با تركيب كردن خاكها و سنگها با نسبتهايي كه در آزمايشگاه بدست مي‌آيد برطرف مي‌گردد. در ساختن گلهاي مختلف اغلب انواع خاك رس انواع كائولن انواع كوارتز و كوارتزيت و انواع فلدسپات و گاهي موادي از قبيل كربنات كلسيم و اكسيد روي و تالك به كار مي‌رود.
وقتي خاكهاي مختلف تركيب شد در آسيابي كه به شكل استوانه است و در آن گلوله‌هايي از جنس چيني سخت يا سيلكس وجود دارد با آب براي مدتي مي‌گردد تا كاملاً نرم شود سپس مخلوط گل و آب كه بصورت دوغ آب يا به قول فرنگي‌ها slip مي‌باشد در دستگاهي به نام آژيتاتور كه داراي پروانه متحركي است ريخته مي‌شود و از الك ريزي مي‌گذرد و آب زياد آن به وسيله دستگاه فيلتر پرس گرفته مي‌شود. قالبهاي گل پس از خروج از دستگاه فيلتر پرس براي مدتي نزديك به يك ماه در انبارهاي گل انبار مي‌گردد تا تخمير لازم انجام گيرد.
اين گل سپس به دست هنرمندان ارزنده و شايسته‌اي كه هر يك در كار خود استاد مي‌باشند روي چرخ كوزه‌گري رفته و يا با دست و به صور مختلف كوزه و گلدان و پايه آباژور و بشقاب و كاسه و مجسمه و دهها فرم ديگر درميآيد . هنرمنداني كه در اين رشته كار مي‌كنند و به توده گل فرم ميدهند و آثار بديع هنري را به وجود مي‌آورند عبارتند از : آقاي محمد شب بويي كه در فن چرخ كاري كمال مهارت را دارد و ساليان دراز در اين رشته كار و كوشش نموده است تا امروز مي‌تواند با ارزش ترين آثار را به وجود آورد . آقاي محمد فخارنيا كه عمري را در چرخ كاري گذرانده است . آقاي منجذب طراح كه خود مي تواند ظروف مختلف را نيز بسازد و سپس نقش لازم را در روي آن بوجود آورد . خانم شاهين اميرخازن و خانم منيره برومند دو بانوي هنرمندي هستند كه هم ظروف مختلف را مي‌سازند و هم آنرا نقاشي مي‌كنند.
در چند سال اخير براي تهيه گل و ساير مراحل تهيه بدنه هنرهاي زيباي كشور اقدام بخريد ماشين آلات جديدي نمود كه در نوع خود براي اولين بار وارد ايران مي‌شد و بتدريج ساير كارگاهها و موسسات نيز با راهنمائي هنرهاي زيبا اقدام به تهيه ماشين آلاتي از آن نوع نمودند.
چرخهاي كوزه گري از صورت ابتدائي خود درآمد و بصورت بهتري ساخته شد. هنرمندان توجه بيشتري به پيشرفت و ترقي هنر خود نمودند د آثار ارزنده و بهتري را به صاحبان ذوق عرضه داشتند.
بدنه پس از آنكه ساخته شد با دقت كافي خشك مي‌گرديد و سپس در كوره تا درجات حرارت مختلف براي هر نوع مختلف پخته مي‌شود. براي پخت اين ظروف كوره‌هايي قديمي درهم ريخته شده و كوره‌هايي جديد و روي اصول صحيحتري بنا گرديد بطوري كه تا حرارتي برابر با 1300 الي 1350 درجه سانتيگراد كه در صنعت و هنر سراميك ايران بي سابقه بود مي‌توان بالا رفت. پس از آنكه بدنه پخته شد آماده است تا روي آن لعاب داده شود و يا با لعاب نقاشي گردد.
دوم لعاب كاري: لعاب از تركيب چند نوع خاك و سنگ از قبيل كائولن و كوارتز و فلاسيات و بعضي مواد شيميايي مثل كربنات سديم و براكس و اسيد بور يك و در پاره‌اي از مواقع بعضي مواد مخصوص ساخته مي‌شود.
لعاب پس از آنكه آماده و به رنگهاي مختلف ساخته شد به طرق مختلف روي اشياء ساخته شده داده مي‌شود و يا بوسيله هنرمندان به وسيله نقوش طراحي شده روي آن ثابت مي‌گردد اشياء لعاب شده براي پخت مجدد در كوره قرار مي‌گيرد و پس از پخت اشياء آماده براي استفاده مي‌گردد.
رابطه سراميك و زندگي
ظروف غذا خوري – سرويسهاي چاي خوري – لوازم دستشويي و حمام – مقره‌هاي برق – چيني هاي داخل لوازم الكتريكي – آجر بنا – مواد نسوز مورد مصرف در صنايع مختلف همه از اشياء سراميك است بستگي زندگي ما با اين اشياء طوريست كه شايد اصولاً با عدم استفاده از آن امكان زندگي راحت وجود نداشته باشد. علاوه بر آن بشر براي تزيين ساختمان، براي تزيين محل زيست يا كار خود از وسايل گوناگون استفاده مي‌كند تا به اعصاب خود آرامش دهد و روح نو طلب خويشتن را راضي دارد. در اينجا يكي از بهترين وسايل تزئين را ظروف و اشياء سراميك تشكيل ميدهد.
پايداري و استحكام و مقاومت لوازم سراميك در مقابل شرايط سخت جوي و تغييرات درجه حرارت محيط زيست و عدم زنگ زدگي آن و مقاومت در مقابل عوامل مخربي مثل باكتريها و موريانه و غيره عمر آنرا زياد مي‌نمايد و اگر جز اين بود امروز اطلاعي از زندگي و تمدنهاي درخشاني كه در نقاط مختلف دنيا قبل از دوران تاريخ مدون وجود داشته است اطلاعي در دست نداشتيم.
اقدامات هنرهاي زيبا
هنرهاي زيبا در چند سال اخير با توجه به اهميت اين هنر و اينكه در چند ده سال اخير اروپائيان به نحو اعجاز آميزي در اين فن ترقي كرده‌اند اقدامات لازم را براي احياي اين هنر گرفت.
آزمايشگاه كاشي سازي را تاسيس نمود، لوازم قديمي و بدون استفاده را به وسائل جديد تبديل كرد و هنرمندان با ارزش اين فن را تشويق نمود. در هنرستان تبريز اقدام به تاسيس كارگاه كرد و از وجود هنرمندان با ارزشي چون محمد علي معمار زاده براي اين كار استفاده نمود. چندين مسجد را در تهران كاشي كاري كرد كه از آن جمله است: مسجد امين در خيابان فردوسي و مسجد حاج شيخ محمد حسن در خيابان بوذرجمهري دو نمايشگاه در تهران و يك نمايشگاه در آبادان داير نمود كه در نوع خود بي نظير بود. در نمايشگاههاي بين‌المللي برو كسل در 1958 و نمايشگاه بين‌المللي سراميك در 1959 در بلژيك شركت نمود.
آثار هنرمندانه ساخته شده را در فروشگاه فردوسي و در غرفه‌هاي هنرهاي زيبا در معرض تماشا گذارده و به هنر دوستان و خريداران عرضه داشت.
در همين مدت آزمايشگاه كاشي‌سازي مطالعه كاملي روي انواع مواد اوليه قابل دسترس انجام داد و در حدود سه هزار نوع مختلف رنگ تهيه نمود.
براي اولين بار ظروف مختلف سراميك به استن‌ورstonware و لعاب مربوطه آنرا كه در 1300 درجه سانتيگراد پخته مي‌شود ساخت.
امروز هنرهاي زيبا و كارگاه كاشي سازي كوشش دارد هر چه بيشتر در رفع نواقص خود بكوشد و راه براي هنر نمائي هنرمندان هر چه بيشتر و بهتر باز دارد.
نقش هنر بر صفحه كاشي
در ادامه مقاله چگونگي كاشيكاري مساجد مزبور را با شرح از نظر خوانندگان ارجمند مي‌گذراند و لازم است يادآور شود كه منظور از چگونگي انجام كاشيكاري مساجد شرح و بسط امري انجام گرفته بعنوان يك خبر نيست بلكه منظور آنست كه خوانندگان محترم با چگونگي ساختن كاشي هاي منقوش آشنا شوند و بدانند كه اين همه نقش بديع كه بر كاشي نشسته و قرنهاست بر تارك تاريخ پر افتخار وطن عزيز ما مي‌درخشد چگونه با دست هنرمندان پرورده و جلا مي‌گيرد. در دوران عظمت و افتخار ايران باستان و فرمانروايي شاهان هخامنشي هنر كاشي كاري و رواج داشت سربازان جاويد داريوش كه اكنون در موزه «لوور» پاريس نماينده عظمت هنر كاشي سازي ايران است روي كاشيهاي چهار گوش و به صورت بر جسته ساخته شده است. در دوران ساسانيان كه به دورة پيشرفت هنر كنده‌كاري روي فلز مشهور است. نيز آثار كاشي كاري مشهود است. بعد از اسلام و بخصوص بعد از حمله مغول هنر كاشيكاري براي تزيين مساجد به كار رفت.
در دورة صفويه اين هنر به حد كمال رسيد و در دوره قاجاريه نيز با چند قدم قهقرا، هنر كاشي كاري علاوه بر تزيين مساجد در تزيين امامزاده‌ها و سقا خانه‌ها و كاخ‌هاي سلطنتي و حوضخانه‌هاي اعيان و اشراف نيز بكار رفت نقش صور حيواني و انساني روي كاشي معمول گرديد و اولين بار براي تزيين حمامها از كاشيهاي مصور استفاده شد. آنچه مي‌تواند نماينده واقعي هنر كاشي كاري ايراني باشد قبل از اسلام كاشيهاي دورة هخامنشيان و بعد از اسلام كاشيهاي دوره صفويه مي‌باشد. هنرهاي زيباي كشور كه در سالهاي قبل از شهريور 20 كاشيكاري گنبد كاخ مرمر و سر در كاخ‌هاي سلطنتي را انجام داده است در دوران فعاليت جديد خود نيز از احياء و گسترش و پيشرفت اين هنر اصيل غافل نبوده است همانطور كه در شماره اول مجله هنر و مردم ذكر گرديد پس از انجام آزمايش‌هاي متعدد روي خواص فيزيكي و شيميائي لعابها و انتخاب لعابهاي مناسب براي لعاب‌كاري روي كاشي اقدام به تزيين چند مسجد با كاشي گرديد در اين امر به دستور مقام رياست كل هنرهاي زيبا از منافع مادي و اخذ اجرت و بها چشم پوشي شد و مساجد مورد نظر به طور مجاني و رايگان با صرف هزينه اي كه براي بودجه ضعيف كاشي سازي، زياد و تحمل آن سخت بوده است با كاشي تزيين شد اولين مسجدي كه سر در آن با كاشي تزيين گرديد مسجد نظام آباد است. در اين مسجد نقش زيبا و بديع از هنر اسليمي روي كاشي ساخته و بر سر در مسجد جاي داده شده. مسجد ولي عصر در دروازه دولاب نيز كاشي كاري و با نقوش بديع را هنر نقش كاشي تزيين گرديد. انجام كاشي كاري مسجد امين السلطان در خيابان فردوسي و نوشتن كتيبه هاي آن روي كاشي و همچنين كاشي كاري مسجد حاج محمد حسن در خيابان بوذر جمهري نيز از جمله مساجدي هستند كه كاشي‌سازي هنرهاي زيبا بطور رايگان كاشي كاري آنرا انجام داده است. كتيبه داخل مسجد حاج محمد حسن و نقوش بديع سر در آن از جمله شاهكارهاي هنر و دوام آن در مقابل عوامل طبيعي و تغييرات درجه حرارت در تابستان و زمستان مي‌باشد و همچنين جذب رطوبت كاشي‌ها و مقاومت لعابهاي آن در مقابل تأثير رطوبت به حديست كه عمر آنرا براي ساليان متمادي تضمين مي‌كند. اين لعابها از روي آجر كاشي در اثر عوامل طبيعي و گرما و سرما جدا نمي‌شود و خود حافظ آجر كاشي در برابر عوامل مخرب خارجي مي‌باشد.
كاشي‌هائي كه در تزيين بنا و مساجد به‌كار مي‌رود و به الوان مختلف ديده مي‌شود و نقوش زيبا و دلپذير روي آن نقش بسته است ساده و آسان ساخته و پرداخته نمي‌شود و از وقتي خاك آجر كاشي بصورت گل درميآيد تا روزي كه كاشي منقوش بر پيكر خانه خدا جاي مي‌گيرد و از مكان خود بر خود مي بالد و درخشندگي آغاز مي كند مراحل بسيار بايد طي شود تا مشتي خاك و سنگ به صورت كاشي و لعاب درآيد و هنر هنرمند نقاش را جلوه‌گر سازد. خاك را از معدن و از لابلاي انواع و اقسام خاك رس جدا مي كنند و آنرا شستشو ميدهند و از الك هاي ريز مي‌گذرانند تا ذرات شن آن گرفته شود و احياناً ذراتي از سولفات كلسيم و كربناتهاي قليائي خاك در آنست تا حد امكان جدا گردد البته تصفيه خاك به طريق جديد در صنعت با وسايل مكانيكي و استفاده از پاره‌اي مواد شيميائي انجام مي گيرد كه در اين مقاله جاي بحث براي آن نيست در هر حال پس از تصفيه خاك آنرا با قالب بصورت آجرهاي چهار گوش كه معمولاً ابعاد آن 15×15 سانتي متر است درمي‌آورند اين آجرها پس از خشك شدن يك بار شسته و تميز مي‌گردد و سپس در كوره خام پخت آنرا مي‌پزند كاشي‌ها پس از پخت اول براي لعاب كاري آماده مي شود و لعاب اول آن كه لعاب سفيد است روي آن ديده مي شود.
لعاب سفيد از كوارترـ كائولن ـ فلدسپات _ براكس ـ مواد قليايي و قليايي خاكي و گاه مواد سربي و استفاده از اكسيدهاي قلع وزير كونيوم و آنتيموان و تيتان ساخته مي‌شود تهيه لعاب سفيد مراحل مختلف دارد سنگهاي معدني بايد بخوبي آسياب و نرم شود و اغلب لازم است يکنوع لعاب شفاف كه با آن در اصطلاح علمي فريت مي‌گويند از تركيب چند ماده معدني و شيميايي در درجة زياد (1300 درجه سانتيگراد) پخته شود و پس از آنكه اين ماده آسياب و نرم شد ساير مواد معدني و شيميايي لازم را به آن افزوده پس از آنكه يك سطح از آجرهاي خام پخت بوسيله اين لعاب مستور شد آن را مجدداً در كوره قرار ميدهند و لعاب را مي‌پزند و لعاب را پس از پخت بايد داراي تمام خواص يك لعاب خوب باشد يعني در مقابل تغييرات در جه حرارت طبيعي مقاومت كند و در اثر ضربة معمولي ترك نخورد و در اثر جذب زياد از حد رطوبت از روي آجر بصورت پوسته جدا نشود.
سر در گنبد مسجد جامع محمد حسن در خيابان بوذر جمهري
پس از اين مرحله كاشي‌ها مطابق الگوي ساختمان كنار هم چيده مي شود و هنرمند نقش خود را روي كاغذ و مطابق الگو رسم مي‌كند و تمام خطوط آنرا بوسيله سوزن سوراخ مي‌نمايد سپس اين نقش بوسيله گرده زغال يا دوده غير چرب و بعلت وجود سوراخهاي سوزني روي كاشي منتقل مي شود هنرمند خطوط را با رنگ زير رنگي كه به آن سياه قلم مي‌گويند روي كاشي كاملاً مشخص مي‌سازد آن گاه بايد لابلاي خطوط مطابق آنچه مورد نظر نقاش است لعابهاي رنگي گذارده شود در اينجا مرحلة تهية لعابهاي رنگي آغاز مي‌شود اين لعابها هر يك به طريق معين ساخته و آماده كار مي‌گردد كه شامل خرد و پودر كردن مواد معدني، ساختن فريت شفاف، نرم كردن مجدد فريت، افزودن اكسيدهاي رنگ كننده و ساير مواد معدني و شيميايي لازم مي‌باشد.
لعابهاي رنگي پس از تهيه شدن علاوه بر دارا بودن خواص يك لعاب خوب بايد داراي خواص مخصوص ديگري باشد كه پس از كار كردن روي سطح لعاب سفيد اولية و پختن از روي آن جدا نشده و پوسته پوسته نگردد و يا طوري نباشد كه در موقع پخت لعاب اولية را خورده و از بين ببرده اين لعاب با لعاب سفيد زمينه بايد يكي باشد تا از ترك خوردن آن جلوگيري نمايد و بسياري از خواص ديگر كه ذكر آن زائد و از حوصله اين مقال خارج است لعابهاي رنگي پس از آنكه با قلم مو و با دقت و استادي خاص روي كاشيهاي سفيد و در جاي خود قرار داده شد بايد پخته شود تا ثابت و بر قرار بماند و براي اين منظور كاشي‌ها براي مرتبه سوم به كوره مي رود و اين بار بعد از پخت كاشي منقوش آماده نصب روي بنا مي باشد كه خود مرحله حساس و دقيقي است انتخاب ملات مناسب براي نصب كاشي بسيار مهم و در عمر كاشي دخالت بسيار دارد. همچنين تنظيم خطوط منقوش با يكديگر از مواردي است كه هنرمند بادقت خاص روي آن كار مي كند. به ترتيبي كه شرح آن آمد در تهية كاشي هاي تزييني زحمت بسيار بايد و دقت فراوان تا خاك و سنگ بصورت نقشي زيبا درآيد و صبر و حوصله هنرمند در زيباتر و نيكوتر شدن كار تأثير بسيار دارد حقيقتاً فرصتي بايست تا خود شير شد.
